اولین بیمارستان عصر جدید در شهر اصفهان در محله جلفای اصفهان بنا شد. این بیمارستان توسط گروهی از مبلغین مذهبی به ریاست دکتر هورنل از اهالی شهر ادینبورگ در سال 1879 میلادی تأسیس شد. این بیمارستان در سـال 1320 قمری (1902میـلادی) بـه مـكان فعلـی در خیابـان آیـت‌الله شـمس‌آبادی (محلـه عباس‌آبـاد) منتقل شده و به آن بیمارسـتان مرسـلین یـا بیمارسـتان انگلیسـیها می گفتنـد. مردم اصفهان علاقه چندانی به این بیمارستان مسیحی گردان نداشتند و از طرفی هم جای خالی یک بیمارستان ملی بسیار مشهود بود.
در سـال 1308 خورشـیدی جمعـی از خیرین بـه گـرد هـم آمدنـد تـا فکـری بـرای ایـن فقـدان بکننـد. خوشـبختانه یـک زمیـن خالـی از پیـش آمـاده و بـه همیـن عنـوان خریـداری شـده بـود. شـرح احداث این بیمارستان به تفصیل در روزنامه "اخگر" که در آن دوره در اصفهان منتشر می شد ذکر شده است:
«در سـه سـال قبـل بـرای تشـکیل یـک چنیـن مؤسسـه ای تحـت ریاسـت مرحـوم آیـت اله "حاج آقـا نـورالله نجفـی" اقداماتـی شـده و جلسـاتی از طـرف چنـد نفـر از خیرخواهـان اصفهـان تـا مدتـی هـر هفتـه یـک بـار منعقـد میشـد. ولـی نتیجـه تنهـا بـه همین جـا منتهـی گشـت کـه جزئـی وجهـی گردآوری شـده، قطعـه زمینـی در خیابـان پشـت مطبـخ خریـده و سـردری نیـز بـرای آن سـاخته و بالاخـره احساسـات آتشـین اعضـای جمعیـت به مـرور قلیـل زمانـی خامـوش شـده و گذاشـته و گذشـتند. تشـکیل جلسـات، ایـراد نطقهـا، قلمفرسـایی جرایـد، هیاهوی نوع پـروران دروغی، هیچکدام مؤثر واقع نشـده و متدرجا موضو ع ایجاد مریضخانـه ملی از میـان رفـت. ... یـک جمعیت یکصـد و پنجـاه هـزار نفـری اصفهـان بـا این جهالت توده... بـا یک مریضخانه خـراب مسـیحی نمیتوانـد زندگـی کنـد». (اخگر، ش 186 ،6 شـهریور 1308)
پس از تحرکات بسیار برای راه افتادن پروژه ساخت بیمارستان شـهر، انجمنـی از معاریـف و مشـاهیر شـهر بـه همراهـی برادرزاده‌هـای حاج آقانـورالله تشـکیل شـد و مذاکراتی درباره ادامـه کار به عمل آمـد. همیـن انجمـن کـه حکمـران شـهر بـر آن ریاسـت داشـت، کمک هایـی را جمع آوری کـرده و امور بنایی سـاختمان را از سـرگرفته شد:
«مدتـی اسـت کـه تحـت ریاسـت آقـای مشـارالدوله، حکومـت جلیلـه اصفهـان و بـه عضویـت آقایـان سـیدالعراقین، اعتمادالتجـار، فاضـل نـوری، محاسـب الدولـه، دکتـر احتشـام (رئیـس اداره صحیحـه اصفهـان)، حاج شـیخ مهـدی، حاج شـیخ ابوالفضل و صدراالسلام کمیسـیونی بـه نـام «کمیسـیون مریضخانـه ملـی» بـرای جمـع آوری اعانـه و تأسـیس یـک بـاب مریضخانـه ملـی کـه در زمـان مرحـوم آیـت الله "حاج آقا نـورالله نجفی" شـالوده آن ریختـه شـده و بـا فـوت آن مرحـوم فرامـوش شـده بـود، تشـکیل و جلسـات آن هـر هفتـه در منـزل یـک نفـر از اعضـا مرتبـا منعقـد و در بـاب جمـع آوری اعانـه و سـایر مسـائل مربوطـه بـه سـاختمان و غیـره مریضخانـه مذا کـره میکننـد. اقداماتـی که در عـرض این مدت دو سـه ماهه کمیسـیون مذکور کرده کـه عجالتا بـه آن میتـوان نـام عمـل داد، شـروع بـه بنایـی و سـاختمان عمـارت مریضخانه اسـت و از قـرار مذکـور هـر یـک از آقایـان اعضـای محتـرم هـم مقدمتـا مبلغـی بـرای مسـاعدت بـا پیشـرفت ایـن نیـت خیر برداشته اند. امیدواریم که موفقیت کامـل نصیـب آقایـان محتـرم بشـود». (اخگـر، ش 184 ،4 شـهریور 1308)
تا شـهریور سـال 1309 کمیسـیون مریضخانـه ملـی همچنـان در کش وقـوس جمـع آوری پـول بـرای سـاخت بنـا بـود. وجوهـی کـه مقـرر شـد بـه صنـدوق مریضخانـه ریختـه شـود، نشـان دهنـده حضـور و کمـک فـراوان خانـدان مسجدشـاهی در تأسـیس مریضخانه مذکور است:
«در کمیسیون مریضخانـه ملـی مذا کراتـی بـه عمـل آمـده و مقـرر شـده اسـت کـه نماینـده آقـای شـریعتمدار، وجهـی را کـه بـه نـام مریضخانـه ملـی بایـد بدهـد، زودتر بـه صنـدوق بلدیـه بپـردازد. ونیـز آقـای سـیدالعراقین از حقوق موقوفات مرحوم ملک التجـار، آنچـه را کـه بـه خودشـان تعلـق میگرفتـه، صرفنظـر نمـوده و بـه مریضخانـه تخصیـص داده انـد و نیـز وکیل مرافعـه‌ای کـه از طـرف آقـای سـیدالعراقین و حـاج محمدباقـر ملک التجـار بـرای مرافعـه موقوفـات مرحـوم ملـک تعییـن شـده بـود، در حضـور آقـای حکمـران از حقا الوکالـه خـود صرفنظـر نمـوده و حقـوق خـود را بـه مریضخانـه تخصیـص داده اسـت و نیـز معیـن شـده اسـت وجهـی از موقوفـات مرحـوم حاج آقـا نـورالله جهـت مریضخانه بـه صندوق بلدیـه پرداخته شـود. ولی چـون کل این وجوهـات برای تأسـیس مریضخانـه کافـی نیسـت، عوایـد دیگـری نیـز از عوایـد بلـدی بـه مریضخانـه تخصیـص داده خواهـد شـد». (اخگـر، ش 420 ،18 شـهریور 1309)
یـک عمـارت بـا خشـت وگل در زمین سـاخته و مقرر شد جشـن افتتاحیه برپـا شـود. جشن افتتاحیه گزارش مفصلی از افتتاحیـه مریضخانه ملـی اصفهـان، در روزنامـه در ج شـده اسـت. در همیـن روز افتتـاح دکتـر عیسـی قلی امیرنیرومنـد، بـه مدیریـت مریضخانـه مذکـور منصـوب شـد:
«بالاخره در سایه مساعی خستگی ناپذیر و فداکاریهـای حضـرت آقـای دبیراعظـم، حکومـت جـدی اصفهـان و کفیـل محترم فعـال بلدیه، روز سه شـنبه در سـاعت 5 بعـد از ظهـر پـس از چندیـن سـال انتظار، جشـن افتتـاح مریضخانه ملـی در عمـارت مریضخانـه ملـی بـا حضـور آقایـان علمـای عظـام، رؤسـای دوایـر دولتـی، اعضـای انجمـن بلدیـه، اعیـان و محترمیـن اصفهـان رسـما بـه عمـل آمـده و ایـن آرزوی دیرینـه ملـت اصفهـان تـا درجـه ای از صـورت حـرف و خیـال در وادی عمـل قـدم گذاشـت، پس ازآنکـه مدعویـن حضـور یافتنـد، حکومـت جلیلـه، همـان طـوری کـه نشسـته بودند، نطق مختصری نمودند کـه مفـاد آن از ایـن قـرار اسـت: از احساسـات اهالـی محتـرم اصفهـان و حضـار اظهـار تشـکر و مسـرت نمـوده و مخصوصـا روح مرحـوم آیـت الله حاج آقانـورالله را کـه سـعادت پیـدا کـرده در مقـام تشـکیل یـک همچـو مؤسسـه الزمـی در زمـان حیـات خـود بـر آمـده بـه نیکـی یـاد کـرده، از آقـای سـیدالعراقین کـه قبـل از هرکـس معظم الیـه را در خصـوص تشـکیل ایـن مؤسسـه مالقات و پافشـاری نموده انـد نیـز اظهـار امتنـان فرموده و پس از آن از اعضای کمیسیون مریضخانـه کـه در کلیـه ایـام سه شـنبه بـرای تشـکیل ایـن مؤسسـه حضـور مییافتنـد، ابـراز تشـکر نمـوده و سـپس از آقای سرهنگ شـهردار، رئیس محترم نظمیـه و کفیـل بلدیـه، اظهـار تشـکر کردنـد کـه بـا جدیتـی خسـتگی ناپذیر از روزی کـه کفالـت بلدیـه اصفهـان بـه ایشـان محـول شـده مشـغول بـه انجـام اقدامـات اساسـی، منجملـه ترتیـب تشـکیل همین مریضخانه گردیده اند. پـس ازآن آقـای دکتـر عیسـی قلیخان امیرنیرومند را در ضمن تقدیر از مراتب اخلاقی و جدیـت ایشـان، بـه مدیریـت داخلـی مریضخانـه معرفـی نمودنـد». (اخگـر، ش 435 ،10 مهـر 1309)
عمـارت مریضخانـه نیمـه کاره بـود، پس کمیسـیون مربوط هر هفته تشکیل جلسـه داده و امـور مریضخانـه را تحـت نظر داشـت. نیز در همین یـک ماهه آمار نشـان مـیداد کـه همـه روزه پنجـاه نفـر بـرای مـداوا بدانجـا مراجعـه میکردنـد:
«از روزی کـه مریضخانـه ملـی رسـما مفتـوح شـد مرتبـا در هـر هفتـه یـک شـب کمیسـیون مخصـوص مریضخانـه تحـت ریاسـت حکمـران مفتـوح و بـرای پیشـرفت امـور آن مشـورت و تصمیمـات الزمـه اتخـاذ میشـود. بنـای عمـارت مریضخانـه نیـز پیشـرفت کلـی کـرده و قریبـا قریـب هشـت اتـاق بـزرگ دیگـر بـر اتاقهـای سـابق آن افـزوده خواهد شـد. به طوریکـه کسـب اطلاع کرده ایـم بـا اتمـام بنایـی کـه در دسـت ساخته شـدن اسـت بـر وسـعت عملیـات صحـن مریضخانـه نیـز افـزوده خواهـد شـد. اینک نیز همه روزه عـده زیادی که غالبا بالـغ بـر پنجـاه نفـر میشـوند از مرضـای بی بضاعت، آنجا مراجعه و معاینه شـده و دوای مجانـی بـه آنهـا داده میشـود». (اخگـر، ش 457 ،19 آبان 1309)
در بهمـن سـال 1309 معلـوم شـد مریضخانـه کـه "خورشـید" نـام گرفتـه بـود، دارای دوازده اتاق کوچـک و بزرگ اسـت که سـه اتاق آن سـفیدکاری شده و آماده پذیرایی از بیماران اسـت. روزنامه شـر ح مجـددی از تاریخچـه تأسـیس مریضخانـه بـه دسـت داده و افتخـار ایـن کار را بسـته بـه همـت و جدیـت فر ج الله بهرامـی، حکمـران وقـت اصفهـان میدانـد:
«در چنـد سـال قبـل عـده ای از محترمیـن اصفهـان بـه خیـال تأسـیس مریض خانـه‌ای افتـاده، کمیسـیونی تحـت ریاسـت مرحـوم آیـت الله حاج آقـا نـورالله تشـکیل داده و همـه هفتـه جلسـاتی کـرده و در ایـن خصـوص مذا کراتـی نمودنـد و بالاخـره پـس از مدتهـا گفتـن و نشسـتن و برخاسـتن و جمـع آوری اعانـه، تنهـا موفقیتـی کـه حاصل کردنـد همین بـود که یـک قطعه زمین بیاضـی را برای محـل مریضخانه خریـداری نمودنـد .«
هـر چـه بـود مسـیر پیشـرفت مریـض خانـه ادامـه داشـت. چنـد مـاه بعـد در آبـان سـال 1310 بیمارستان بـه لحـاظ سـاختمانی چنیـن وضعی داشـت:
«بنـای مریضخانـه خورشـید در قسـمت غربـی و شـمالی به کلـی خاتمـه یافتـه، سـفیدکاری آن نیـز تکمیـل، درها و دریچه‌هایـش عمومـا کار گذاشـته شـده، شیشه های آنها نصب و اینک درانتهای قسمت غربی یک عده بنا و عمله مشغول ساختمان قسمتهای رختشویخانه، حمـام و آشـپزخانه میباشـند. سـطح فضــــــــای مریضخانــــــــه نیــــــــز باغچه بندی و خیابان کشـی شده و حالیه درشـکه در نهایـت راحتـی در کلیـه اطـراف مریضخانـه گـردش میکنـد و بـه ایـن وسـیله میتـوان مرضـی را تـا پـای هـر یـک از ایوانهـا بـا وسـایل نقلیـه بـرده، پیـاده نمود. بنابر ایـن نواقص این مؤسسـه فعال منحصر بـه دو چیز اسـت: یکی سـاختمان عمـارت جراحخانه کـه آن را هم قرار اسـت بـرای اول فروردیـن مـاه شـروع بـه بنایـش نماینـد و دیگـری اثاثیـه آن اسـت کـه ایـن قسمت را هم امیدواریم از محل بودجه آن که توسـط انجمن بلدیه تصویب گردیده، در سـایه مراقبـت آقـای جاللـی، حکمـران معظـم، تهیـه نماینـد. فعلا نیـز همـه روزه قبـل از ظهـر آقـای دکتـر طبیبـی، ریاسـت محترم صحیه که یـک نفر از اطبـای الیق و مجرب مملکت هستند، در مریضخانه حضـور یافتـه، مرضـی را معاینـه و معالجـه میکننـد». (اخگـر، ش 672 ،13 آبـان1310)
در سـال بعـد یعنـی سـال 1311 تختهـای مریضخانـه خورشـید تحویـل مدیـران مریضخانـه گردیـد و نیـز یـک دسـتگاه موتـور بـرق بـرای ایـن مؤسسـه خریـداری شـد:
«بـه طـوری کـه اطلاع یافته ایـم در تعقیب اقدامات حکمران محترم راجع به خریـد لـوازم واثاثیـه مریضخانه خورشـید کـه از چنـدی پیـش اقـدام شـده بـود، اینـک تختخوابهایـی را کـه از تهـران خریداری شده به اصفهان حمل و تحویل مریضخانـه گردیـده اسـت و نیز یـک عدد موتـور بـرق جهـت مریضخانـه خریـداری شـده اسـت کـه در شـب چـراغ و در روزهـای تابسـتان بادبزنهای مریضخانـه را برق خواهـد داد و قریبـا موتـور نصـب گردیـده و بـه کار خواهد افتـاد». (اخگـر، ش 741 ،13 اردیبهشـت 1311)
چنـــد مـــاه بعـــد روزنامـــه اخگـــر در مقالـــه ای بـــا نـــام "موجبـــات صحـــت مـــردم را فراهـــم کنیـــد" دوبـــاره بـــر اهمیـت توجـه بـه امـور درمانـی انگشـت نهـــاده و شـــفاخانه خورشـــید را در خـــور شـــهری مثـــل اصفهـــان ندانســـت. از کلمـــات ایـــن مقالـــه میتـــوان نیـــاز فـــوری و شـــدید اصفهـــان را بـــه داشـــتن مؤسســـات بیمارســـتانی مفیـــد دریافـــت:
«اداره بلدیـــه اصفهـــان چنـــد ســـال اســـت ســـالیانه مبالغـــی در راه نـــگاهداری و توســـعه یـــک بـــاب مریضخانـــه مجانـــی خـــر ج مینمایـــد و هنـــوز بـــا کمـــال اطمینـــان میتـــوان گفــت کــه بلدیــه اصفهــان مریضخانــه آبرومنـــدی نـــدارد. بلـــه راســـت اســـت کـــه اوضـــاع شـــفاخانه خورشـــید نســـبت بـــه دو ســـال قبـــل ترقیـــات شـــایانی نمـــوده و امـــروز مؤسســـه مفیـــدی شـــده اســت، ولــی مؤسســه مفیــدی کــه تنهــا بـــرای خوابانیـــدن بیســـت نفـــر مریـــض کافـــی باشـــد، مؤسســـه ســـودمندی کـــه ســـودش تنهـــا منحصـــر بـــه یـــک عـــده خیلــی محــدود باشــد، مؤسســه مهمــی کـــه غالبـــا چـــای مرضایـــش، دوای مرضایـــش و وســـایل راحتـــی مرضایـــش فراهـم نبـوده، مریـض بدبخـت سـختی دیــده آخــر ســال مبالــغ گزافــی از بودجــه مریضخانـــه اش بـــدون صرفه جویـــی ذخیـــره شـــده و بـــه زخـــم کارهـــای غیـــر الزم دیگـــری بخـــورد، ایـــن چنیـــن مؤسســـه ای را نمی‌تـــوان ســـودمند و مفیــد و مهــم و بــه درد بخــور دانســته از وجـــودش اســـتفاده کاملـــی نمـــود. در ایـــن صـــورت انصـــاف بایـــد داد مریضخانـــه ای کـــه ایـــن طـــرز تنظیـــم بودجـــه اش باشـــد، شـــفاخانه ای کـــه طبیـــب کشـــیک و معـــاون طبیبـــش کـــه مجبـــور اســـت شـــبانه روز از مرضـــی پرســـتاری کـــرده و اوقـــات عزیـــز خـــود را در تمـــام مـــدت شـــب و روز در ایـــن مؤسســـه ســـپری ســـازد، ولـــی حقوقـــش فقـــط سی تومــــــــان باشـــد، چگونـــه میتوانـــد بـــه دردهـــای بـــی درمـــان یـــک عـــده یکصـــدو ســـی و یـــا یکصـــد و پنجـــاه هزارنفـــری رســـیدگی نمایـــد؟ از شـــفاخانه ای کـــه جراح خانـــه اش هنـــوز بـرای جراحـی حاضـر نیسـت و چهارصـد تومــان "اتــوکالو" آن معطــل یــک چــراغ پریمــوس دوازده تومانــی اســت، یــا میــز جراحـــی نـــدارد، یـــا چنـــد قطعـــه پارچـــه بـــرای کشـــیدن روی میزهـــای معمولـــی و خوابانـــدن مریـــض و عمل کـــردن بـــر روی همیـــن میزهـــا وجـــود نـــدارد، یـــا از شـــفاخانه ای کـــه دوای دواخانـــهاش مرتــب نمیرســد یــا هیــزم بخاریهــای آن هنـــوز در انبـــارش حاضـــر نیســـت و خالصــه از شــفاخانه ای کــه هنــوز هیــچ چیـــزش بـــه صـــورت مریضخانه هـــای دنیـــا در نیامـــده اســـت، چـــه انتظـــاری میتـــوان داشـــت کـــه مـــورد اســـتفاده کامـل اهالـی بی‌بضاعـت ایـن شـهر قـرار گیرد؟» (اخگـر، ش 998 ،22 آذر 1313)
بطور کل در آن دوران، بیمارستان خورشید امکانات و تجهیزات مناسبی نداشت: تختخواب‌ها همه چوبی و فرسوده، پتو‌ها مندرس و ملافه‌ها چرکین بود رختشوی‌خانه‌ای هم در کار نبود اعتباری هم ظاهراً برای به روز رسانی عرضه نمی‌شد. در خرداد 1342 به همت دکتر ادیب و دکتر ابوتراب نفیسی برای بیمارستان پتو، تخت و دیگر تجهیزات و اقلام دارویی تهیه گردید و در طول سال‌های 1342 تا 1346 نیز اقدامات عمرانی، تأسیساتی و تجهیزاتی انجام گرفت.
منابع:
- دکتر عبدالمهدی رجایی، تاریخ محلی دانشگاه اصفهان.
- دفتر تدوین تاریخ دانشگاه علوم پزشکی اصفهان